مهمان، برکت سفره، آداب مهمانی و سفره

دیباچه

در دین مبین اسلام، برای هر کاری آدابی ذکر شده است. از جمله آنها آداب مهمانی و آداب سفرة غذا است که هر کدام در فرهنگ اسلامی از کرامت و جایگاه ویژه ای برخوردار است.

در این نوشتار، در فصل اول به آداب مهمان نوازی و در فصل دوم به آداب سفرة غذا پرداخته ایم. و محوریت اصلی بحث را کتاب وسائل الشیعه، باب «آداب المائده» قرار دادیم.

به امید اینکه دل های ما بیش تر از قبل مهمان نواز شود. و این سنت الهی در زندگانی مسلمانان پر رنگ تر گردد.

و بر خود لازم می دانم از رحمات و زحمات دوستان گرامی، به ویژه آقایان علی فدائیان و علی اوسط حسام افروز که هر یک نقش بسزایی در تدوین این کتاب داشتند تقدیر و تشکر کنم. و صمیمانه از پیشنهادها و انتقادها استقبال می کنم.

این نوشتم تا بماند یادگار من نمانم خط بماند یادگار (1)

آداب مهمانی

کلیات

میزبان

در فرهنگ پهلوی کلمه «میزد» به معنای چیز خوردنی که درجشن های دینی بر سر خوان می گذراند، مثل نان و گوشت و میوه. در اوستایی «میزدار» به معنای مهمانی و اسباب مهمان است؛ در فارسی رایج نیز به تدریج «میزد» به «میز» تبدیل شده که به معنای مهمان است. در زبان پهلوی کلمه «میزد» با پساوند «پان» ترکیب شده و کلمه ترکیبی «میزدپان» را به وجود آورده است، یعنی کسانی که در جشن های مذهبی، بر خوان و خوارک نظارت دارد. به مرور زمان این کلمه ساده تر و خوش آهنگ تر و به کلمه «میزبان» تبدیل شده است. (2)

مهمانی و میزبانی نوعی رفتار و کنش متقابل اجتماعی است که در آن افراد به صورت اختیاری و انتخابی، فراتر از انگیزه های مادی وغالباً از روی دواعی عاطفی و اخلاقی با یکدیگر وارد تعامل می شوند. این تعامل، اگرچه برای میزبان و گاه مهمان مستلزم هزینه مادی است، اما خود از نوع تعاملات ارزشی و دارای پیام و نتیجه عاطفی اخلاقی شمرده می شود. (3)

مهمان نوازی وآثار آن

راهنمای بهشت

امام صادق علیه السلام در بیان زیبا می فرمایند: مِنْ مُوجِبَاتِ الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ إِطْعَامُ الطَّعَامِ السَّغْبَان؛ «از راه های جلب بهشت و آمرزش [خداوند]، غذا دادن گرسنه است». (1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله : الضَّیْفُ دَلِیلُ الْجَنَّةِ؛ «مهمان، راهنمای بهشت است». (2)

مقابله به مثل

از ضرب المثل های با نمک و شیرین فارسی نقل شده است که:

«آمدیم صاحب خانه عقلش نرسید ما را دعوت کند، ما هم نباید عقلمان برسد حاضر بشویم؟» (1)

عن ابی الأحوص عن أبیه قال: یا رَسولَ اللهِ: مَرَرتُ بِرَجُلٍ فَلَم یُضِفنی ولَم یَقرِنی ثُمَّ مَرَّ بی فَأَجزیهِ أم أقریهِ؟ قالَ: بَل أقرِهِ؛ به نقل از ابو الاحوص، از پدرش (به پیامبر) گفت: ای پیامبر خدا: بر مردی می گذرم و او مرا مهمان نمی کند و از من پذیرایی نمی نماید. سپس او بر من می گذرد. آیا مقابله به مثل کنم یا از او پذیرایی نمایم؟ فرمود: از او پذیرایی کن. (2)

گریه امام علی علیه السلام

نیم روزی گر شوی مهمان ما غرق گردی در یَم (4) احسان ما (5)

قِیلَ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَکَی یَوْماً فَسَأَلُوهُ عَنْ سَبَبِ بُکَائِهِ فَقَالَ مَضَتْ لَنَا سَبْعَةُ أَیَّامٍ لَمْ یَأْتِنَا ضَیْفٌ؛ «می گویند روزی امیرالمؤمنین علیه السلام گریه کرد. سبب گریه اش را از او پرسیدند. فرمود: هفت روز است که مهمانی بر ما وارد نشده است». (6)

اگر یک روز مهمان نبود

امام صادق علیه السلام : إِنَّ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام کَانَ أَبَا أَضْیَافٍ فَکَانَ إِذَا لَمْ یَکُونُوا عِنْدَهُ خَرَجَ یَطْلُبُهُمْ وَأَغْلَقَ بَابَهُ وَأَخَذَ الْمَفَاتِیحَ یَطْلُبُ الْأَضْیَاف؛ «ابراهیم علیه السلام پدر مهمان ها بود [بسیار مهمان نواز بود] به گونه ای که اگر یک روز مهمانی نزدش نبود. در جست وجوی مهمان، بیرون می رفت و در ِخانه اش را می بست و کلید ها را بر می داشت تا اینکه مهمان می جُست. (1)

امام صادق علیه السلام : کَانَ مُنَادِی یَعْقُوبَ علیه السلام یُنَادِی کُلَّ غَدَاةٍ مِنْ مَنْزِلِهِ عَلَی فَرْسَخٍ أَلَا مَنْ أَرَادَ الْغَدَاءَ فَلْیَأْتِ آلَ یَعْقُوبَ وَإِذَا أَمْسَی نَادَی أَلَا مَنْ أَرَادَ الْعَشَاءَ فَلْیَأْتِ آلَ یَعْقُوب؛ «حضرت یعقوب علیه السلام هر روز ظهر از منزلش ندا می داد هر کس غذا می خواهد پس به خانه یعقوب بیاید و چون شب می شد، ندا می داد هر کس شام می خواهد به خانه یعقوب بیاید». (2)

پچ پچ مهمان

چو در خانه مهمانت آید بخند چو خوان پیشت آرند در را مبند

که روزی خورد هر کسی بی گمان سزد گر به مهمان شوی شادمان (2)

امام علی علیه السلام : مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یَسْمَعُ بِهَمْسِ الضَّیْفِ وَفَرِحَ بِذَلِکَ إِلَّا غُفِرَتْ لَهُ خَطَایَاهُ وَإِنْ کَانَتْ مُطْبِقَةً مَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ؛ «هیچ مؤمنی نیست که پچ پچ مهمان را بشنود و از آن شاد گردد مگر اینکه گناهانش آمرزیده شود، اگر چه [آن گناه] فضای میان آسمان و زمین را پر کرده باشد». (3)

آداب میزبان

مهمان کوچک

چو مهمان آیدت دل شاد می باش ز رهر بند غمی آزاد می باش (1)

امام علی علیه السلام : أَکْرِمْ ضَیْفَکَ وَ إِنْ کَانَ حَقِیراً؛ «مهمانت را گرامی بدار اگرچه حقیر باشد». (2)

واژه «حقیر» در این روایت می تواند کنایه از دو مطلب باشد: 1. مهمانت را گرامی بدار اگرچه کودک است؛ 2. مهمانت را گرامی بدار اگرچه از لحاظ اقتصادی پایین تر از شماست.

نگاه به مهمان

رسول خدا صلی الله علیه و آله : مَا مِنْ عَبْدٍ یَأْتِیهِ ضَیْفٌ فَنَظَرَ فِی وَجْهِهِ إِلَّا رُِّمَتْ عَیْنُهُ عَلَی النَّار؛ (3) «هیچ بنده ای نیست که مهمانی برایش بیاید و به صورت او [مهربانانه] بنگرد مگر آنکه چشم او بر آتش حرام گردد». (4)

در احادیث نگاه کردن به چند چیز عبادت به شمار می آید. از جمله: نگاه کردن به والدین، دریا، قرآن مجید، امام عادل، برادر دینی که به خاطر خدا دوستش داشتن، کعبه، عالم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله : النَّظَرُ فِی ثَلَاثَةِ أَشْیَاءَ عِبَادَةٌ النَّظَرُ فِی وَجْهِ الْوَالِدَیْنِ وَفِی الْمُصْحَفِ وَفِی الْبَحْر؛ «نگاه کردن به سه چیز عبادت است: نگریستن به صورت پدر و مادر، و به مصحف [قرآن مجید]، و به دریا (5)». (6)

رسول خدا صلی الله علیه و آله : النَّظَرُ إِلَی الْعَالِمِ عِبَادَةٌ، وَالنَّظَرُ إِلَی الْإِمَامِ الْمُقْسِطِ عِبَادَةٌ، وَالنَّظَرُ إِلَی الْوَالِدَیْنِ بِرَأْفَةٍ وَرَحْمَةٍ عِبَادَةٌ، وَالنَّظَرُ إِلَی أَخٍ تَوَدُّهُ فِی اللَّهِ (عَزَّ وَجَلَّ) عِبَادَةٌ؛ «نگاه

نصف مهمانی

«به رُوی واز (باز) کسی می رن، نه درِ وازش». (5)

تأثیر لبخند و پذیرایی با چهره گشاده به مراتب بیش تر از لذیذترین غذاها و رنگین ترین سفره هاست. (6)

امام علی علیه السلام : الْبَشَاشَةُ أَحَدُ الْقَرَاءَیْنِ؛ «خوش رویی، نیمی از مهمان نوازی است». (7)

خدمت به مهمان

«صاحب خانه خرِ مهمان است». (1)

امام علی علیه السلام : ثَلَاثٌ لَا یُسْتَحْیَی مِنْهُنَ: خِدْمَةُ الرَّجُلِ ضَیْفَهُ، وَقِیَامُهُ عَنْ مَجْلِسِهِ لِأَبِیهِ وَمُعَلِّمِهِ، وَطَلَبُ الْحَقِّ، وَإِنْ قَل؛ «از سه کار نباید شرم کرد: خدمت کردن مرد به مهمانش، از جا بلند شدن برای پدر ومعلمش، و مطالبه حق، اگرچه اندک باشد». (2)

سلمان خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسید درحالی که رسول خدا صلی الله علیه و آله به بالشتی تکیه داده بود. حضرت بالش خود را به سلمان داد و فرمود: «ای سلمان! هیچ مسلمانی نیست که نزد برادر مسلمان خود رود و میزبان از سر احترام به او بالشی دهد، مگر آنکه خدا آن میزبان را بیامرزد». (3)

به کار گرفتن مهمان

نَزَلَ بِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام ضَیْفٌ وَکَانَ جَالِساً عِنْدَهُ یُحَدِّثُهُ فِی بَعْضِ اللَّیْلِ فَتَغَیَّرَ السِّرَاجُ فَمَدَّ الرَّجُلُ یَدَهُ لِیُصْلِحَهُ فَزَبَرَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام ثُمَّ بَادَرَهُ بِنَفْسِهِ فَأَصْلَحَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ إِنَّا قَوْمٌ لَا نَسْتَخْدِمُ أَضْیَافَنَا؛ «مهمانی بر امام رضا علیه السلام وارد شد، امام تا پاسی از شب، نزد او نشسته بود و با وی سخن می گفت که چراغ، کم نور شد، مرد، دستش را دراز کرد که آن را درست کند؛ امام رضا علیه السلام وی را از این کار، بازداشت و خود به درست کردن چراغ پرداخت. سپس به او فرمود: ما قومی هستیم که از مهمانان مان کار نمی کشیم». (2)

امام باقر علیه السلام : مِنَ الْجَفَاءِ اسْتِخْدَامَ الضَّیْفِ فَإِذَا نَزَلَ بِکُمُ الضَّیْفُ فَأَعِینُوهُ وَإِذَا ارْتَحَلَ فَلَا تُعِینُوهُ فَإِنَّهُ مِنَ النَّذَالَةِ وَزَوِّدُوهُ وَطَیِّبُوا زَادَهُ فَإِنَّهُ مِنَ السَّخَاءِ؛ «به کار گرفتن مهمان [نشان] از بی ادبی است. پس هرگاه مهمان بر شما وارد شد [در بار افکندن و جابه جا کردن بارهایش] به او کمک کنید و هرگاه خواست که بارش را ببندد کمکش نکنید؛ زیرا این کار [نشان] از پستی است و توشه بسیار همراهش کنید؛ زیرا این کار [نشان] از سخاوت است». (3)

رفتن مهمان

کمک و یاری به مهمان از کارهای پسندیده است. اما کمکی نباشد که مهمان احساس کند که باید زودتر مجلس مهمانی را ترک کند.

نَزَلَ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام قَوْمٌ مِنْ جُهَیْنَةَ فَأَضَافَهُمْ فَلَمَّا أَرَادُوا الرِّحْلَةَ زَوَّدَهُمْ وَوَصَلَهُمْ وَأَعْطَاهُمْ ثُمَّ قَالَ لِغِلْمَانِهِ تَنَحَّوْا لَا تُعِینُوهُمْ فَلَمَّا فَرَغُوا جَاءُوا لِیُوَدِّعُوهُ فَقَالُوا لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لَقَدْ أَضَفْتَ فَأَحْسَنْتَ الضِّیَافَةَ وَأَعْطَیْتَ فَأَجْزَلْتَ الْعَطِیَّةَ ثُمَّ أَمَرْتَ غِلْمَانَکَ أَنْ لَا یُعِینُونَا عَلَی الرِّحْلَةِ فَقَالَ علیه السلام إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ لَا نُعِینُ أَضْیَافَنَا عَلَی الرِّحْلَةِ مِنْ عِنْدِنَا؛ «عده ای از طایفه جُهَنیه مهمان امام صادق علیه السلام شدند. امام از آنان پذیرایی کرد و چون خواستند بروند، به آنها توشه و آذوقه و پول داد. آن گاه به خدمتکارانش فرمود: کنار روید و کمکشان نکنید! مهمانان چون رخت خویش بستند. برای خداحافظی، نزد امام آمدند و گفتند: ای پسر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شما پذیرایی شایانی از ما به عمل آورید و دَهشِ بسیار کردید؛ اما به خدمتکارانتان فرمودید که در بستنِ بار، به ما کمک نکنند؟! امام علیه السلام فرمود: همانا ما خاندانی هستیم که به مهمانان خود در رفتن از نزدمان کمک نمی کنیم». (1)

نیز در سیرة امام کاظم علیه السلام چنین می خوانیم: مهمان هایی بر امام کاظم علیه السلام وارد شدند چون خواستند بروند، خدمتکاران امام، کمکشان نکردند. آن گاه به امام گفتند: ای پسر رسول خدا! ممکن است که به خدمتکاران بفرمایید در بستن بار، به ما کمک کنند؟ امام کاظم علیه السلام فرمود: «چون برای رفتن است، نه!» (2)

آداب مهمان

مانند شتر خوردن!

بهترین شخص در موقع غذا خوردن کسی است که رفیقش ناچار نشود از او بخواهد غذا بخورد و زحمت گفتن غذا بخور، را از او بر دارد. و سزاوار نیست که چیزی را از آنچه میل دارد، به خاطر اینکه دیگران نگاه می کنند ترک کند؛ زیرا این کار خلاف واقعیت است، بلکه بر طبق معمول و عادت خود رفتار کند و از آن عادتی که در تنها دارد چیزی کم نکند، لیکن خود را در تنهایی به حُسن ادب عادت دهد تا در بین جمع نیاز به انجام عملی خلاف واقع و تصنعی (ساختگی) نداشته باشد. (1)

امام صادق علیه السلام : أَنَّهُ قَالَ لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ وَهُوَ یَأْکُلُ مَعَهُ إِنَّمَا تُعْرَفُ مَوَدَّةُ الرَّجُلِ لِأَخِیهِ بِجَوْدَهِ أَکْلِهِ مِنْ طَعَامِهِ وَإِنَّهُ لَیُعْجِبُنِی الرَّجُلُ یَأْکُلُ مِنْ طَعَامِی فَیُجِیدُ الْأَکْلَ یَسُرُّنِی بِذَلِکَ؛ «امام صادق علیه السلام به یکی از یارانش که با ایشان غذا می خورد فرمود: محبت شخص به برادرش از خوب خوردنش از غذای او دانسته می شود. من خوش دارم که شخص، از غذای من بخورد و خوب [و حسابی] بخورد. با این کار، مرا خوش حال می کند». (2)

به نقل از ابو ربیع: امام صادق علیه السلام غذا طلبید، هلیم آوردند. به ما فرمود: پیش آیید و بخورید. افراد، در خوردن کوتاهی می کردند. فرمود: بخورید؛ زیرا محبت انسان نسبت به برادرش، از خوردن در سفره او معلوم می شود. ما چنان شروع به خوردن کردیم که داشتیم خودمان را مانند شتر خفه می کردیم. (3)

طفیلی بردن

«بی دعوت به خانة خدا هم نمی روند». (5)

رسول خدا صلی الله علیه و آله : دَعَاهُ صلی الله علیه و آله قَوْمٌ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ إِلَی طَعَامٍ صَنَعُوهُ لَهُ وَلِأَصْحَابٍ لَهُ خَمْسَةٍ فَأَجَابَ دَعْوَتَهُمْ فَلَمَّا کَانَ فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ أَدْرَکَهُمْ سَادِسٌ فَمَاشَاهُمْ فَلَمَّا دَنَوْا مِنْ بَیْتِ الْقَوْمِ قَالَ صلی الله علیه و آله لِلرَّجُلِ السَّادِسِ إِنَّ الْقَوْمَ لَمْ یَدْعُوکَ فَاجْلِسْ حَتَّی نَذْکُرَ لَهُمْ مَکَانَکَ وَنَسْتَأْذِنَهُمْ لَکَ؛ «یکی از خانواده های مدینه، غذایی درست کردند و پیامبر صلی الله علیه و آله و پنج تن از یارانش را دعوت نمودند. پیامبر صلی الله علیه و آله دعوتشان را پذیرفت. در بین راه نفر ششمی به آنها رسید و همراه شان شد. نزدیک منزل آن خانواده که رسیدند پیامبر صلی الله علیه و آله به آن نفر ششم فرمود: اینها تو را دعوت نکرده اند پس بنشین تا آمدن تو را به آنها خبر بدهیم و برایت اجازه بگیریم». (6)

ناقابل بودن غذا

جَاءَنِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سِنَانٍ فَقَالَ هَلْ عِنْدَکَ شَیْ ءٌ قُلْتُ نَعَمْ فَبَعَثْتُ ابْنِی فَأَعْطَیْتُهُ دِرْهَماً یَشْتَرِی بِهِ لَحْماً وَبَیْضاً فَقَالَ لِی أَیْنَ أَرْسَلْتَ ابْنَکَ فَأَخْبَرْتُهُ فَقَالَ رُدَّهُ رُدَّهُ عِنْدَکَ زَیْتٌ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ هَاتِهِ فَإِنِّی سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ هَلَکَ امْرُؤٌ احْتَقَرَ لِأَخِیهِ مَا یَحْضُرُهُ وَهَلَکَ امْرُؤٌ احْتَقَرَ لِأَخِیهِ مَا قَدَّمَ إِلَیْهِ؛ «عبدالله بن سنان به خانه ام آمد و گفت: آیا در خانه چیزی [برای خوردن] داری؟ گفتم: آری سپس یک درهم به پسرم داد و او را فرستادم که گوشت و تخم مرغ بخرد. عبدالله گفت: پسرت را کجا فرستادی؟ موضوع را به او گفتم. عبدالله گفت: او را باز گردان. روغن در خانه داری؟ گفتم: آری. گفت: همان را بیاور؛ زیرا از امام صادق علیه السلام شنیده ام که می فرماید: هلاک است مردی که آنچه را جلوی برادرش می گذارد ناقابل شمارد! و هلاک است مردی که آنچه را برادرش جلوی او می گذارد ناقابل شمارد». (1)

زود آوردن غذا

زود آوردن غذا نوعی احترام گذاشتن به مهمان است. وقتی اکثریت مهمان ها حضور یافتند و یک یا دو نفر حاضر نبودند و از وقت مقرّر تأخیر داشتند، حق حاضران مقدّم بر افرادی است که تأخیر دارند، اما اگر کسی که تأخیری دارد فقیر است و ممکن است دلش بشکند دیر آوردن غذا مانعی ندارد. یکی از دو معانی آیة مبارکه هَلْ أَتاکَ حَدیثُ ضَیْفِ إِبْراهیمَ الْمُکْرَمین؛ «آیا حکایت مهمانان ارجمند ابراهیم به تو رسیده است». (1) این است که حضرت ابراهیم علیه السلام مهمانان را با زود حاضر کردن غذا گرامی داشت که جملة فَما لَبِثَ أَنْ جاءَ بِعِجْلٍ حَنیذٍ؛ «طولی نکشید که گوساله بریان پیش آورد» (2) دلالت بر آن دارد. (3)

به اندازه وسعت و از بهترین ها

از یکی از راویان شیعة امام صادق علیه السلام نقل شده است که حضرت علیه السلام گاهی با نانِ گِرده و حلوای روغن و خرما از ما پذیرایی می کرد [که خوراک اغنیا بود] و گاهی با نان و زیتون. به ایشان گفته شد کاش کارَت را تدبیری می کردی تا در آن اعتدال باشد! فرمود: «ما به فرمان خداوند تدبیر می کنیم اگر خداوند زندگی ما را وسعت دهد ما هم وسعت می دهیم و اگر تنگ بگیرد ما هم تنگ می گیریم». (3)

امام علی علیه السلام : إِذَا دَخَلَ عَلَیْکَ أَخُوکَ الْمُؤْمِنُ فَأَطْعَمَهُ مِنْ أَطْیَبِ مَا فِی بَیْتِکَ؛ «هرگاه برادر مؤمنت بر تو وارد شد، از بهترین غذایی که در خانه ات داری به او بخوران». (4)

نمونة آشکار بهترین غذا در داستان مهمان های حضرت ابراهیم علیه السلام تجلی می کند که در قرآن کریم چنین بیان شده است. هَلْ أَتاکَ حَدیثُ ضَیْفِ إِبْراهیمَ الْمُکْرَمین * إِذْ دَخَلُوا عَلَیْهِ فَقالُوا سَلاماً قالَ سَلامٌ قَوْمٌ مُنْکَرُون * فَراغَ إِلی أَهْلِهِ فَجاءَ بِعِجْلٍ سَمین * فَقَرَّبَهُ إِلَیْهِمْ قالَ أَ لا تَأْکُلُون؛ «آیا خبر مهمانان ارجمند ابراهیم به تو

مهمان سرزده

«ناخوانده برِ یار شوی خوار شوی». (3)

بُود نام نیک و سر افراشتن ز ناخوانده مهمان نکو داشتن (4)

امام صادق علیه السلام : إِذَا أَتَاکَ أَخُوکَ فَقَدِّمْ إِلَیْهِ مَا تَیَسَّرَ عِنْدَکَ وَإِنْ دَعْوَتَهُ فَتَکَلَّفْ لَهُ مَا أَمْکَنَکَ؛ «هرگاه برادرت سر زده بر تو وارد شد، با آنچه فراهم داری از او پذیرایی کن. اما اگر دعوتش کرده بودی تا جایی که در توانت هست برایش بکوش». (5)

سوی دین هدیة خدایش دان آن که ناخوانده آیدت مهمان (6)

زودتر شروع کردن

شایسته است که میزبان، پیش از مهمانان در آغاز و بعد از همه آنان در پایان غذا خوردن، دستان خود را بشوید.

رسول خدا صلی الله علیه و آله : صَاحِبُ الرَّحْلِ یَشْرَبُ أَوَّلَ الْقَوْمِ وَیَتَوَضَّأُ آخِرَهُمْ؛ «صاحب خانه، قبل از دیگران می نوشد و بعد از همه دست هایش را می شوید». (1)

این حدیث یادآور این نکته است که میزبان باید به صورت عملی، خرسندی خود را از حضور مهمانان و آمادگی اش را برای پذیرایی شایسته از آنها اعلام نماید و پیشی گرفتن میزبان برای شستن دست خود پیش از شروع غذا خوردن، در حقیقت وسیله ای برای ابراز از این معناست. چنانچه میزبان، خود، پیش از همه در کنار سفره حضور یابد و برای خوردن غذا آماده شود، مهمانان نیز راحت تر و بدون خجالت کشیدن، مشغول غذا خوردن می شوند. همچنان که اگر میزبان، آخرین کسی باشد که از غذا خوردن دست بشوید. مهمان هایی که کندتر غذا می خورند، فرصت کافی برای سیر شدن خواهند داشت. (2)

حضرت علی علیه السلام به کمیل چنین سفارش می کنند: یَا کُمَیْلُ - إِذَا أَنْتَ أَکَلْتَ فَطَوِّلْ أَکْلَکَ یَسْتَوْفِ مَنْ مَعَکَ وَتُرْزَقْ مِنْهُ غَیْرُک؛ «ای کمیل! زمانی که غذا می خوری آن را طول بده تا کسی که با توست به نحو کامل غذا بخورد و به جز تو از غذا بخورد». (3)

سهم خانواده

«اول کفتر شکار کن، بعد مهمون دعوت کن». (3)

شایسته است که اولاً سهم افراد خانواده را جدا کند تا آنها چشم به راه این نباشند که غذا از پیش مهمان برگردد؛ زیرا ممکن است غذایی بر نگردد و باعث دلتنگی آنها شود و علیه مهمان بدگویی کنند و میزبان به دنبال اطعام به مهمان ها نارضایتی خانواده را فراهم کرده باشد که این خود خیانتی درباره آنهاست. (4)

قبول کردن دعوت مهمانی

«کاسة همسایه دو پا دارد». (1)

بهانة تراشی در قبول کردن دعوت به مهمانی نداریم. در زمان های گذشته مسافت پنج میل، مسافت طولانی به حساب می آمده است. اما با این وجود اهل بیت علیهم السلام به پذیرش دعوت مسلمان هرچند در پنج میلی سفارش کرده اند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله : أُوصِی الشَّاهِدَ مِنْ أُمَّتِی وَالْغَائِبَ أَنْ یُجِیبَ دَعْوَةَ الْمُسْلِمِ وَلَوْ عَلَی خَمْسَةِ أَمْیَالٍ فَإِنَّ ذَلِکَ مِنَ الدِّینِ؛ «به حاضران و غایبان امتم سفارش می کنم که دعوت مسلمان را بپذیرند اگرچه در فاصلة پنج میلی (2) باشد؛ زیرا این کار جزء دین است». (3)

امام صادق علیه السلام پذیرفتن دعوت مهمان به مهمانی را جزء حقوق مسلمانی می داند و می فرمایند: «یکی از حقوق مسلمان بر مسلمان، این است که هرگاه او را دعوت کرد اجابتش کند». (4)

امام حسین علیه السلام از راهی می گذشت، قومی از فقرا روی عبایی نان می خوردند. دعوتش کردند، پذیرفت و با آنها مشغول خوردن شد. پس از اتمام غذا این آیه را تلاوت کرد: إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُسْتَکْبِرِین (5) آن گاه فرمود: من دعوت شما را پذیرفتم، شما نیز دعوت مرا بپذیرید و در خانه ام مهمان من شوید. آنها همراه حضرت به منزل آمدند. حضرت به رباب گفت: آنچه داری برای پذیرایی این میهمانان بیاور. (6)

امام رضا علیه السلام در حدیثی زیبا می فرمایند: السَّخِیُّ یَأْکُلُ طَعَامَ النَّاسِ لِیَأْکُلُوا مِنْ طَعَامِهِ وَالْبَخِیلُ لَا یَأْکُلُ مِنْ طَعَامِ النَّاسِ لِئَلَّا یَأْکُلُوا مِنْ طَعَامِهِ؛ «بخشنده آن است که

رعایت اولویت

رسول خدا صلی الله علیه و آله : إذَا اجتَمَعَ الدّاعِیانِ فَأَجِب أقرَبَهُما باباً فَإِنَّ أقرَبَهُما باباً أقرَبُهُما جِواراً وإن سَبَقَ أحَدُهُما فَأَجِبِ الَّذی سَبَقَ؛ «هر گاه دو نفر هم زمان تو را دعوت کردند، دعوت شخصی را که خانه اش نزدیک تر است بپذیر؛ زیرا آنکه خانه اش نزدیک تر است، همسایه تر است. و اگر یکی از آنها زودتر دعوت کرد دعوت کسی را که پیشی گرفته بپذیر». (2)

کجا بنشینم؟

در مهمانی بالا و پایین مجلس مهم نیست، مهم خواست میزبان است. میزبان بهتر از هر کس به اسرار خانه خود آگاه است. ازاین رو بهتر است هر جایی که میزبان برای نشستن تعیین کرد، مهمان آنجا بنشیند.

دراین باره امام باقر علیه السلام می فرمایند: إِذَا دَخَلَ أَحَدُکُمْ عَلَی أَخِیهِ فِی رَحْلِهِ فَلْیَقْعُدْ حَیْثُ یَأْمُرُهُ صَاحِبُ الرَّحْلِ، فَإِنَّ صَاحِبَ الرَّحْلِ أَعْرَفُ بِعَوْرَةِ بَیْتِهِ مِنَ الدَّاخِلِ عَلَیْه؛ «هرگاه یکی از شما به خانه برادرش وارد شد هر جایی که صاحب خانه می گوید همان جا بنشیند؛ زیرا صاحب خانه به موقعیت خانه اش نسبت به مهمان آشناتر است». (1)

مدت مهمانی

«روز اول ناز و نیاز، روز دوم نان و پیاز، روز سوم چوبِ دراز»! (1)

میهمان گرچه عزیز است ولی هم چون نفس خفقان آرد اگر آید و بیرون نرود! (2)

رسول خدا صلی الله علیه و آله : الضِّیَافَةُ أَوَّلَ یَوْمٍ وَالثَّانِیَ وَالثَّالِثَ وَمَا بَعْدَ ذَلِکَ فَإِنَّهَا صَدَقَةٌ تُصُدِّقَ بِهَا عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله لَا یَنْزِلُ أَحَدُکُمْ عَلَی أَخِیهِ حَتَّی یُوثِمَهُ (3) مَعَهُ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَیْفَ یُوثِمُهُ قَالَ حَتَّی لَا یَکُونَ عِنْدَهُ مَا یُنْفِقُ عَلَیْهِ؛ «مهمانی یک روز و دو روز و سه روز است، بعد از آن صدقه ای است که به [مهمان] می دهی. سپس فرمودند: هیچ یک از شما چندان نزد برادرش نمانَد که او را به گنا ه بیندازد. گفته شد: ای پیامبر خدا! چگونه او را به گناه می اندازد؟ فرمود: تا جایی که چیزی برایش نماند که برای او خرج کند». (4)

مهمان هدیة خداست، اما اگر نخواست برود بَلاست. (5)

هم غذایی با مهمان

میزبان می بایست غذا خوردن خود را مدیریت کند و آخرین نفری باشد که دست از غذا می کشد. هم غذایی و هم سفره شدن میزبان با مهمان یک رسم دیرین در بسیاری از فرهنگ های بشری است که در آداب مهمانیِ مورد تأیید

سختی مهمانی!

«دوستی به زور نمی شه، سفره به تکلف». (1)

شایسته است که مهمان هنگام دعوت میزبان، با او شرط کند که خود را به هیچ وجه به زحمت نیندازد و از سوی دیگر، متقابلاً شایسته است که میزبان، در حد توان، برای گرامی داشت مهمانی که او را دعوت کرده، تلاش کند، البته نه به اندازه ای که سختی آن چنانی به خود یا خانوادة خویش تحمیل کند که با حکمت مهمانی و نزدیک شدن دل ها منافات داشته باشد. (2)

امام صادق علیه السلام : نَهَی النبی صلی الله علیه و آله عَنِ التَّکَلُّفِ لِلضَّیْفِ مَا لَا یُقْدَرُ عَلَیْهِ إِلَّا بِمَشَقَّة؛ «رسول خدا صلی الله علیه و آله از پذیرایی کردن مهمان، با چیزی که شخص توانش را ندارد و برای تهیة آن به سختی می افتد، نهی فرمود». (3)

در روایتی خود را به سختی و مشقت نینداختن از نشانه ها ی احترام به برادر دینی شمرده شده است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله : مِنْ تَکْرِمَةِ الرَّجُلِ لِأَخِیهِ أَنْ یَقْبَلَ تُحْفَتَهُ وَأَنْ یُتْحِفَهُ بِمَا عِنْدَهُ وَلَا یَتَکَلَّفَ لَهُ شَیْئا؛ «نشانة احترام شخص به برادرش، این است که هدیة تقدیمی او را بپذیرد و از همان چیزی که آماده دارد، به او تقدیم کند و خود را برای برادرش به سختی نیندازد». (4)

قدر دانی نکردن

گاهی با قدردانی نکردن از زحمت های میزبان باعث قطع خوبی ها می شویم. میزبانی که موردن بی مهری و ناسپاسی مهمان قرار گیرید. دیگر انگیزه ای برای مهمانی دادن و مهمان نوازی ندارد. نه تنها میزبان، بلکه هر کس که مورد بی مهری و ناسپاسی قرار گیرد. دیگر شوق و ذوق کارهای نیک و پسندیده را ندارد. در این زمنیه امام صادق علیه السلام می فرمایند: لَعَنَ اللَّهُ قَاطِعِی سُبُلِ الْمَعْرُوفِ قِیلَ وَمَا قَاطِعُو سُبُلِ الْمَعْرُوفِ قَالَ الرَّجُلُ یُصْنَعُ إِلَیْهِ الْمَعْرُوفُ فَیَکْفُرُهُ فَیَمْتَنِعُ صَاحِبُهُ مِنْ أَنْ یَصْنَعَ ذَلِکَ إِلَی غَیْرِهِ؛ «خدا لعنت کند رهزنان نیکی را. از ایشان سؤال شد رهزنان نیکی چه کسانی هستند؟ امام فرمود: کسی که به وی خوبی می شود اما او ناسپاسی می کند و در نتیجه نیکوکار را از نیکی کردن به دیگران باز می دارد». (2)

آداب سفره

طعام حلال

«انسان»؛ درختی است که میوه اش اولاد است. اگر این میوه سالم و خوب باشد، آن را می چیند. اما اگر این میوه معیوب و کِرم زده و فاسد باشد، می گذارند تا خودش بیفتد؛ دیگر ارزش چیدن ندارد. درخت هم قیمتش به میوه اش بستگی دارد و اینکه میوه اش چیدنی باشد، نه دور ریختنی. اگر کسی نانش حلال شد، دیگر بچه اش کِرم نمی زند و سالم می شود. (2)

اهل بیت علیهم السلام کسب رزق حلال و حلال بودن خوراک را اساسی ترین رکن تغذیه و سفره می دانند. در ادعیة که بهترین حالات آنان در دعا به حضور پروردگار بوده، از خداوند فراهم شدن زمینه کسب رزق و روزی حلال را خواسته اند.

تغذیة نادرست و غیر اصولی سه پیامد دارد: بیماری جسمی، بیماری روحی، بیماری فکری که حاصل آن افکار ناصوابی است که از زبان یا از قلم جاری می شود. حتی در سنین پیری و کمال نیز روح انسان تحت تأثیر تغذیه است.

امام صادق علیه السلام : کَسْبُ الْحَرَامِ یَبِینُ فِی الذُّرِّیَّة؛ «اثر مال حرام در ذریة [نسل] انسان مشخص و آشکار می گردد». (3)

رابطة سفرة غذا و اخلاق

یکی از عوامل زمینه ساز اخلاق، تغذیه است. هم از نظر نوع غذا و هم از نظر حلال و حرام بودن.

در تاریخ آمده است که شریک بن عبدالله روزی بر مهدی عباسی وارد شد. مهدی از او تقاضای پذیرش مسئولیتی را نمود. شریک نپذیرفت، مهدی گفت از سه کار یکی را انتخاب کن: 1. قضاوت؛ 2. معلم و مربی فرزندانم؛ 3. پذیرفتن دعوت یک وعده غذا. شریک به گمان خود که می خواست از زیر بار مسئولیت های دربار خلیفه شانه خالی کند. سومی را پذیرفت. مهدی به آشپز خود فرمان داد انواع خوراکی های لذیذ از مغز پرندگان را با شکر و عسل برای پذیرایی از او فراهم سازد. شریک و مهدی از آن غذا خوردند. آشپز به مهدی خلیفه گفت دیگر این مرد از هیچ دستور تو سرپیچی نخواهد کرد و بوی رستگاری را نخواهد دید. همان گونه شد و شریک، هم قضاوت و هم تعلیم فرزندان را پذیرفت. (1)

شخصی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: دوست دارم دعای من مستجاب شود! رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «غذای خود را پاک کن و از غذای حرام پرهیز کن». (2)

در برخی از روایات به رابطة بین خوراک و تأثیر خوب و بد بر اخلاق اشاره شده است.

ثواب غذا دادن

امام صادق علیه السلام : مِنْ مُوجِبَاتِ الْمَغْفِرَةِ إِطْعَامُ السَّغْبَانِ؛ «از اسباب آمرزش و مغفرت، غذا دادن به گرسنگان است». (2)

امام صادق علیه السلام : مِنَ الْإِیمَانِ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ إِطْعَامُ الطَّعَام؛ «خوش اخلاقی و غذا دادن از ایمان است». (3)

امام صادق علیه السلام : مِنْ أَحَبِّ الْأَعْمَالِ إِلَی اللَّهِ إِشْبَاعُ جَوْعَةِ الْمُؤْمِنِ أَوْ تَنْفِیسُ کُرْبَتِهِ أَوْ قَضَاءُ دَیْنِهِ؛ از اعمالی که خدا «دوست دارد، سیر کردن مؤمن گرسنه، یا برطرف کردن ناراحتی او، یا اداء دین او [ قرض او را دادن] است». (4)

امام علی علیه السلام : مَا أَکَلْتَهُ رَاحَ وَمَا أَطْعَمْتَهُ فَاح؛ «آنچه بخوری برود و آنچه بخورانی فراوان و پر برکت شود». (5)

آداب غذا خوردن

امام حسن مجتبی علیه السلام می فرمایند: «سفرة غذا، دوازده خصلت دارد؛ چهار واجب، چهار مستحب و چهار آداب دارد. اما واجب عبارتند از: معرفت، بسم الله، شکر و رضایت؛ اما مستحب عبارتند از: نشستن بر پای چپ، خوردن با سه انگشت، خوردن از پیش روی خود و لیسیدن انگشتان؛ اما آداب عبارتند از:

غذای شنیداری

اگر کلام بد و تلخی را شنیدیم، مثل این است که سر غذای ناجور و بدی نشسته ایم، غذاهای شنیداری در درمان بسیار تأثیر گذار است. کلمه «دوستت دارم» حتی اگر دشمن هم به ما بگوید، می تواند ما را فریب دهد. کلمه «از تو

غذای دیداری

از بهترین رنگ ها می توان به آبی و سبز اشاره کرد. توصیه شده که زیاد به آسمان، دریا، آبشار، گیاه، آب جاری نگاه کنید؛ چرا که از طریق چشم غذای روح را می گیرید. و به آن طریق می توان کسب آرامش و سکون کرد. همان طورکه اگر به صحنة گناه و ناپسندی نگاه کنیم تأثیر منفی و احساس افسردگی و اضطراب در انسان ایجاد می کند.

امام کاظم علیه السلام می فرمایند: ثَلَاثَةٌ یَجْلِینَ الْبَصَرَ النَّظَرُ إِلَی الْخُضْرَةِ وَالنَّظَرُ إِلَی الْمَاءِ الْجَارِی وَالنَّظَرُ إِلَی الْوَجْهِ الْحَسَنِ؛ «سه چیز دیده را روشنی بخشد: به سبزه نگریستن؛ به آب روان نگریستن، به رِخسار زیبا نگریستن». (1)

معنای پرهیز

امام کاظم علیه السلام : لَیْسَ الْحِمْیَةَ أَنْ تَدَعَ الشَّیْ ءَ أَصْلًا لَا تَأْکُلَهُ وَلَکِنَّ الْحِمْیَةَ أَنْ تَأْکُلَ مِنَ الشَّیْ ءِ وَتُخَفِّفَ؛ «پرهیز، آن نیست که چیزی را به کلی وابگذاری و هیچ نخوری؛ بلکه پرهیز، آن است که از چیزی بخوری، اما کم بخوری». (2)

رسول خدا صلی الله علیه و آله : الْمَعِدَةُ بَیْتُ کُلِ دَاءٍ وَالْحِمْیَةُ رَأْسُ کُلِّ دَوَاء؛ «معده، خانة همه دردها و پرهیز، ریشه همه درمان هاست». (3)

فواید گرسنگی

1. صفای قلب، درخشش طبع و تیز بینی؛ زیرا سیری حماقت و کُودنی به بار می آورد و قلب را کور و بخارات را در مغز زیاد می کند و حالی شبیه مستی به بار می آورد؛

2. رقت و صفای قلب که انسان را برای درک لذت مناجات آماده می سازد و سبب تأثر یاد خدا می شود؛

3. انکسار و تواضع و زوال، حالت گردن کشی و شادامانی که ابتدای طیغان و غفلت از یاد خداست؛

4. درهم شکستن میل به گناه و تسلط بر نفس اماره؛ زیرا منشأ همة گناهان شهوات و قوای انسانی است و مادة قوا و شهوات خوردنی ها و نوشیدنی هاست؛

5. سلامتی بدن و دفع بیماری ها؛

6. سبک شدن بار هزینة زندگی؛ (1)

7. شهوت معصیت را کم می کند و خواب را که باعث تضییع روزگار و عمر و موجب «کلال» (2) طبع، و فوات نماز شب است را کم می کند. (3)

غذای دور همی

دور هم جمع شدن مؤمنان موجب برکت و فزونی نعمت هاست. یکی از بهترین سنت ها جمع شدن همة افراد خانواده در وقت غذا بر سر سفره است.

مردی خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید و گفت: ما هر چه غذا می خوریم، سیر نمی شویم. علت چیست؟ حضرت فرمود: «شاید شما جدا جدا و تک تک غذا می خورید. پس هنگام غذا گرد هم آیید و سر غذا، نام خدا را یاد کنید تا به شما برکت داده شود». (1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمایند: «بدترین مردان شما کسانی اند که تنها غذا می خورند». (2) و نیز می فرمایند: «محبوب ترین غذا نزد خدا آن است که دست ها بر آن بسیار باشد. جمعی غذا بخورید و پراکنده نباشید؛ چرا که برکت در اجتماع است». (3)

راوی گوید: هرگاه امام رضا علیه السلام سفره اش را می گستراند بردگان و غلامانش و حتی دربانان و تیمارگران حیوانات را نیز کنار سفره با خود می نشاند». (4)

در سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است که آن حضرت تا آنجا که امکان داشت به تنهایی غذا نمی خورد». (5)

البته در غذای دورهمی باید دقت کرد که با چه کسی یا کسانی غذا می خوریم. دراین باره از امام سجاد علیه السلام چنین نقل شده است: قِیلَ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام أَنْتَ

شستن دست پیش و پس از غذا

به سفارش رسول خدا صلی الله علیه و آله ، شستن دست ها قبل و بعد از غذا فقر و غم و اندوه را از انسان دور می کند و مایة سلامتی چشم می گردد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله : الْوُضُوءُ (2) قَبْلَ الطَّعَامِ یَنْفِی الْفَقْرَ وَبَعْدَهُ یَنْفِی الْهَم (3) وَیُصِحُّ الْبَصَرَ؛ «شستن [دست ها] پیش از غذا، فقر را دور می کند و شستن [دست ها] پس از غذا، اندوه را می راند و چشم را سلامت می دهد». (4)

نیز به فرمایش امام صادق علیه السلام این امر باعث دوری فقر و عمر طولانی می شود.

امام صادق علیه السلام : اغْسِلُوا أَیْدِیَکُمْ قَبْلَ الطَّعَامِ وَبَعْدَهُ فَإِنَّهُ یَنْفِی الْفَقْرَ وَیَزِیدُ فِی الْعُمُر؛ «دست هایتان را پیش از غذا و پس از غذا بشویید؛ چرا که فقر را می برد و بر عمر می افزاید». (5)

نشستن سر سفره

شخصی از امام صادق علیه السلام پرسید: «آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله غذا را می خورد درحالی که تکیه به دست راست یا چپ داده بود؟» حضرت علیه السلام فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله درحالی که تکیه به چپ یا راست داده باشد غذا نمی خورد؛ بلکه چون بندگان می نشست». آن شخص گفت: «برای چه؟» حضرت فرمود: «به خاطر تواضع به خدا». (3)

امام صادق علیه السلام : می فرمایند: مَا أَکَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُتَّکِئاً مُنْذُ بَعَثَهُ اللَّهُ إِلَی أَنْ قَبَضَهُ تَوَاضُعاً لِلَّهِ عَزَّ وَجَل؛ «رسول خدا صلی الله علیه و آله به حالت تکیه غذا نخورد از زمان بعثت تا زمان وفاتش به خاطر تواضع خدا». (4)

امام صادق علیه السلام می فرمایند: إِذَا أَکَلْتَ فَاعْتَمِدْ عَلَی یَسَارِکَ؛ «چون غذا می خوری بر دست چپ خود اعتماد کن». (5)

در آوردن کفش ها

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمایند: اخْلَعُوا نِعَالَکُمْ عِنْدَ الطَّعَامِ فَإِنَّهُ سُنَّةٌ جَمِیلَةٌ وَأَرْوَحُ لِلْقَدَمَیْنِ؛ «هنگام غذا خوردن، کفش های خود را در آورید؛ چرا که این کار سنت خوبی است و پاها را راحتی می بخشد». (2)

خوردن غذا به هنگام گرسنگی

امام علی علیه السلام : مَنْ أَرَادَ أَنْ لَا یَضُرَّهُ طَعَامٌ فَلَا یَأْکُلْ حَتَّی یَجُوعَ وَتنْقَی الْمَعِدَة؛ «هر کس که می خواهد هیچ غذایی به او زیان نرساند، تنها هنگامی غذا بخورد که گرسنه شده و معدة او [از خوراک پیشین] پاک شده باشد». (3)

امیر مؤمنان علیه السلام به امام حسن مجتبی علیه السلام می فرمایند: «می خواهی چهار خصلت به تو بیاموزم تا از [زحمت] درمان بی نیاز گردی؟ عرض کرد: آری. فرمود: بر سر سفره منشین، مگر آن گاه که گرسنه ای، و از کنار سفره بر نخیز، مگر وقتی که هنوز اشتها داری، و جویدن غذا را به نیکی انجام ده، و پیش از خوابیدن به دستشویی برو. هرگاه اینها را رعایت کردی از درمان بی نیاز می شوی». (4)

علامت اشتهای واقعی به غذا آن است که ناحیه شکم از سینه تا ناف سبک شود و تنها قسمت زیرناف، اندکی سنگین به نظر آید. و اگر فرد آروغ بزند ترش نبوده و بوی نامطبوع نداشته باشد و مقدار آن نیز کم باشد. بدن نیز سبک

نام خدا در آغاز طعام

امام صادق علیه السلام : قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِین علیه السلام ضَمِنْتُ لِمَنْ یُسَمِّی عَلَی طَعَامِهِ أَنْ لَا یَشْتَکِیَ مِنْهُ فَقَالَ لَهُ ابْنُ الْکَوَّاءِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَقَدْ أَکَلْتُ الْبَارِحَةَ طَعَاماً فَسَمَّیْتُ عَلَیْهِ وَآذَانِی فَقَالَ لَعَلَّکَ أَکَلْتَ أَلْوَاناً فَسَمَّیْتَ عَلَی بَعْضِهَا وَلَمْ تُسَمِّ عَلَی بَعْضٍ یَا لُکَعُ؛ «امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: برای کسی که بر غذای خود نام خدا ببرد، ضمانت می کنم که از آن غذا، به هیچ درد و رنجی گرفتار نمی شود. ابن کَواء - که این را شنید - پرسید: ای امیر مؤمنان! من دیروز غذایی خوردم و نام خدا را نیز به هنگام خوردن آن بردم؛ اما آن مرا آزار داد! فرمود: ای نادان! شاید که چند گونه غذا خورده ای، و بر برخی گونه ها نام خدا برده و بر برخی دیگر نام خدا نبرده ای». (3)

اهمیت تسمیه، آن قدر زیاد است که اگر حیوان حلال گوشتی بدون گفتن «بسم الله» سر بریده شود، خوردن گوشت آن حرام است. (4)

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمایند: «هرگاه سفره گسترده می شود، چهار هزار فرشته پیرامون آن گِرد می آیند. چون بنده بگوید: "بسم الله" فرشتگان می گویند: خداوند به غذایتان برکت دهد. سپس به شیطان می گویند: ای فاسق! بیرون

نمک

نمک در گذشته های دور بسیار پر ارزش بوده و به عنوان جای گزین پول در معاملات کاربرد داشته است. (4)

امام صادق علیه السلام : مَنِ افْتَتَحَ طَعَاماً بِالْمِلْحِ وَخَتَمَهُ بِالْمِلْحِ دُفِعَ عَنْهُ سَبْعُونَ دَاء؛ «هر کس آغاز و پایان غذایش با نمک باشد، هفتاد درد از او دفع می شود». (5)

سبزی در سفره

سفره نیز نیاز به زینت و زیبایی دارد. اهل بیت علیهم السلام ، سبزی را زینت سفره می دانند. و از آن بهره می بردند. ناگفته نماند سبزی علاوه بر ویژگی های غذایی و درمانی، (که برای جسم مفید است) روح انسان را آرامش می دهد. رنگ سبز، رنگ نشاط و شادابی است و با عطر و بوی خوشی که سبزی به همراه دارد؛ مایة آرامش و تعادل فرد می گردد.

امام صادق علیه السلام : لِکُلِّ شَیْ ءٍ حِلْیَةٌ، وَحِلْیَةُ الْخِوَانِ الْبَقْل؛ «هر چیزی را زیوری است و زیوره سفره، سبزی است». (4)

رسول خدا صلی الله علیه و آله : زَیِّنُوا مَوَائِدَکُمْ بِالْبَقْلِ فَإِنَّهَا مَطْرَدَةٌ لِلشَّیَاطِینِ مَعَ التَّسْمِیَة؛ «سفره هایتان را به سبزی آذین و زینت کنید؛ زیرا آن، همراه با گفتن بسم الله، شیطان را می راند». (5)

در برخی از روایات علت اهمیت سبزی چنین بیان شده: امام صادق: ...لِأَنَّ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِینَ خَضِرَةٌ وَهِیَ تَحِنُّ إِلَی أَشْکَالِهَا؛ «...زیرا دل های مؤمنان، سبز است و به همانند خویش، میل دارد». (6)

آغاز با سبک ترین غذا

امام رضا علیه السلام : ابْدَأْ فِی أَوَّلِ طَعَامِکَ بِأَخَفِّ الْأَغْذِیَةِ الَّذِی تغَذِّی بِهَا بَدَنَکَ بِقَدْرِ عَادَتِکَ وَبِحَسَبِ وَطَنِکَ وَنَشَاطِکَ وَزَمَانِک؛ «غذای خود را با سبک ترین غذایی که بدنت را به اندازه عادتت بر حسب اقامتگاه و فعالیت ها و زمانه ات تغذیه می کند، آغاز کن». (2)

غذا را با چیزهای نازک، لطیف و روان شروع کنید (سبزی، آب خورشت...) و سپس قسمت های سخت تر (گوشت و ته دیگ و...) (3)

آن غذایی را که رقیق تر و هضمش آسان تر و سریع تر و زودتر دفع می شود، باید قبل از غذاهای دیگر مصرف نمود، مگر به ندرت و آن وقتی است که شخص از خوردن غذا قصد معالجه داشته باشد و نتواند ترتیب غذا را رعایت نماید. و هر اندازه از این دستور منحرف شود به همان اندازه موجب فساد هاضمه شده و استحاله غذاهای رقیق به موقع انجام نمی گیرد و بدون استحاله از معده خارج می گردد. (4)

لقمه کوچک و جویدن کامل

کامل جویدن لقمه، اولین مرحله از یک هضم خوب و سالم است. آمیخته شدن بزاق دهان با غذا در هضم غذا از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در بیان آداب غذا خوردن می فرمایند: أَمَّا الْأَدَبُ فتَصْغِیرُ اللُّقْمَةِ وَالْمَضْغُ الشَّدِیدُ؛ «اما آداب آن، کوچک کردن لقمه و جویدن کامل است». (4)

امام علی علیه السلام می فرمایند: «کسی که لقمة خود را به خوبی بجود، فرشتگان برای او دعا می کنند که روزی او وسیع شود و حسنات او دو برابر شود» (5)

رسول خدا صلی الله علیه و آله : صَغِّرُوا رِغَافَکُمْ فَإِنَ مَعَ کُلِ رَغِیفٍ بَرَکَةً؛ «لقمه هایتان را کوچک بگیرید که به هر لقمه ای برکتی است [از جانب خدا]». (6)

وجود بزاق و مخلوط شدن کامل لقمة غذا با آن برای هضم کامل غذا ضروری است و این کار تنها با جویدن کامل غذا امکان پذیر خواهد شد.

پس از آنکه لقمه را داخل دهان گذاشتید و مشغول جویدن شدید، قاشق را بر زمین بگذارید و به فکر تدارک و آماده سازی لقمة بعدی نباشید. با این کار،

کمتر نگاه کردن به صورت دیگران

یکی دیگر از آداب این است که در حال غذا خوردن به صورت و دهان فرد مقابل نگاه نکنیم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله : ...وَقِلَّةُ النَّظَرِ فِی وُجُوهِ النَّاس؛ «در بیان آداب غذا خوردن... و

با سه انگشت

رسول خدا صلی الله علیه و آله با سه انگشت ابهام و وسطی و شست غذا میل می کرد، و گاه انگشت چهارم را نیز به کمک می گرفت و با دو انگشت غذا نمی خورد و می فرمود: «با دو انگشت خوردن روش شیطان است». (3)

مرحوم فیض کاشانی در ذیل این حدیث می نویسد: «مقصود از خوردن با سه انگشت آن است که همچون جباران کسی با دو انگشت نخورد، غرض آن نیست که با بیش از سه انگشت نمی توان غذا خورد، بلکه اگر به همة انگشتان غذا بخورند، بهتر و کامل تر خواهد بود؛ زیرا در این صورت احترام غذا بیش تر رعایت شده است. بنابراین تعیین سه انگشت حداقل است، یعنی با کمتر از سه انگشت نباید غذا بخورند. (4) از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده است: یَأْکُلُ هَرْتاً وَقَالَ الْهَرْتُ أَنْ یَأْکُلَ بِأَصَابِعِهِ جَمِیعاً؛ «آن حضرت با همه انگشت ها غذا میل می فرمود». (5)

پیش از سیری دست از غذا کشیدن

امام علی علیه السلام : یَا کُمَیْلُ لَا تُوقِرَنَ مَعِدَتَکَ طَعَاماً وَدَعْ فِیهَا لِلْمَاءِ مَوْضِعاً وَلِلرِّیحِ مَجَالًا وَلَا تَرْفَعْ یَدَکَ مِنَ الطَّعَامِ إِلَّا وَأَنْتَ تَشْتَهِیهِ فَإِنْ فَعَلْتَ ذَلِکَ فَأَنْتَ تَسْتَمْرِئُهُ فَإِنَّ صِحَّةَ الْجِسْمِ مِنْ قِلَّةِ الطَّعَامِ وَقِلَّةِ الْمَاء؛ «در سفارش به کمیل بن زیاد: ای کمیل! مبادا خوارکی معده ات را سنگین کند. در آن، جایی برای آب و جایی برای هوا واگذار و هنگامی که هنوز میل به خوردن داری، از غذا خوردن دست بکش، که اگر چنین کنی، غذا را گوارا خواهی یافت؛ چرا که تندرستی، از کم خوردن و کم آشامیدن است». (1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله : کُلْ وَأَنْتَ تَشْتَهِی وَأَمْسِکْ وَأَنْتَ تَشْتَهِی؛ «زمانی بخور که میل به خوردن داری و در حالی خوردن را واگذار که هنوز اشتهایت هست». (2)

امام رضا علیه السلام در روایتی به برخی از فوائد آن اشاره کرده اند. ...وَارْفَعْ یَدَکَ مِنَ الطَّعَامِ وَبِکَ إِلَیْهِ بَعْضُ الْقَرَمِ فَإِنَّهُ أَصَحُّ لِبَدَنِکَ وَأَذْکَی لِعَقْلِکَ وَأَخَفُّ عَلَی نَفْسِکَ إِنْ شَاءَ اللَّه؛ «درحالی که هنوز مقداری میل داری، از غذا دست بکش؛ چرا که این کار، به خواست خداوند، برای بدن سلامت آورتر، برای عقل ذکاوت بخش تر، و برای خودِ انسان مایه سبکیِ افزون تر است». (3)

افرادی که در تغذیه و خوراک خود دقت کافی ندارند، عموماً دچار بیماری و کسالت می شوند. بعد از گذشت حدود20 دقیقه از اولین لقمة غذایی که انسان میل می کند، حرکات دودی معده شروع می شود. به همین دلیل باید مقداری از معده خالی باشد تا این عمل به خوبی انجام شود. هنگام غذا خوردن اگر چند لقمه کمتر میل کنیم، این اجازه را به معده می دهیم تا به راحتی حرکات دودی خود را انجام دهد و غذا به صورت شیرة قابل هضم و جذب در آید و به مرور در رودة کوچک تخلیه شود و بدین وسیله سلامتی انسان تضمین گردد. (4)

پرهیز از زیاده روی

امام علی علیه السلام : إِنَّ فِی الْقُرْآنِ کُلَ عِلْمٍ إِلَّا الطِّبَ فَقَالَ علیه السلام أَمَا إِنَّ فِی الْقُرْآنِ لَآیَةً تَجْمَعُ الطِّبَّ کُلَّهُ-"کُلُوا وَاشْرَبُوا وَلا تُسْرِفُوا"؛ (1) «در پاسخ این پرسش که: آیا در قرآن، همه دانش ها به جز دانش طب هست؟ زنهار! در قرآن، آیه ای هست که همه طب را یکجا در خود گرد آورده است: "بخورید و بیاشماید؛ ولی زیاده روی نکنید"». (2)

رسول خدا صلی الله علیه و آله : إنَّ مِنَ السَّرَفِ أن تَأکُلَ کُلَّ مَا اشتَهَیتَ؛ «یکی از انواع زیاده روی، این است که هر آنچه را دوست داری، بخوری». (3)

حضرت عیسی علیه السلام از شهری می گذشت که دید زن و مردی بر سر هم فریاد می کشند. از آنان پرسید: «چرا سر هم فریاد می کشید؟» مرد گفت: «ای پیامبر خدا! این زن همسر من است. او زنی درستکار است و مشکلی ندارد؛ ولی من دوست دارم از او جدا شوم» عیسی علیه السلام فرمود: «به هر حال، به من بگو که او چه مشکلی دارد؟» مرد گفت: «با اینکه پیر نیست؛ چهره اش بی طروات است» عیسی علیه السلام به زن فرمود: «ای زن! آیا دوست داری دیگر بار، چهره ات پرطروات شود؟» وی گفت: «آری» عیسی علیه السلام فرمود: «وقتی غذا می خوری، از سیر شدن بپرهیز؛ زیرا اگر غذا بر سینه سنگینی کند و از اندازه افزون شود، طروات چهره از میان می رود» زن راهنمایی عیسی علیه السلام را به کار بست و بار دیگر چهره اش طروات یافت. (4)

سعی کنید وعده صبحانه را کامل، ناهار سبک و حاضری و شام را کامل اما ابتدای شب میل کنید. وعده های متعدد اما کوچک غذا خوردن باعث استهلاک بیشتر دستگاه گوارش و طول عمر کمتر می گردد. اگر در یک روز اتومبیل خود را یک بار روشن کنید و صد کیلومتر رانندگی کنید، به مراتب استهلاک کمتری خواهد داشت تا آن را بارها روشن کرده ولی هر بار صد متر و پنجاه متر رانندگی کنید. (5)

از جلوی خود خوردن

رسول خدا صلی الله علیه و آله : إِذَا أَکَلَ أَحَدُکُمْ فَلْیَأْکُلْ مِمَّا یَلِیهِ؛ هرگاه یکی از شما غذا می خورد از آنچه جلویش است، بخورد». (1)

نیز امام صادق علیه السلام می فرمایند: یَأْکُلُ کُلُّ إِنْسَانٍ مِمَّا بَیْنَ یَدَیْهِ وَلَا یَتَنَاوَلُ مِنْ قُدَّامِ الْآخَرِ شَیْئاً؛ «هر انسانی باید آنچه جلویش است بخورد و نخورد از چیزی که جلوی دیگران است». (2)

وقت گذاشتن برای غذا

امام صادق علیه السلام : أَطِیلُوا الْجُلُوسَ عَلَی الْمَوَائِدِ فَإِنَّهَا سَاعَةٌ لَا تُحْسَبُ مِنْ أَعْمَارِکُمْ؛ «نشستن بر سفره را طولانی کنید؛ زیرا این ساعتی است که از عمر شما به حساب نمی آید». (1)

این حدیث کنایه از این است که با صبر و بدون شتاب و عجله غذا را میل کنید. هدف از تغذیه، تنها خوردن غذا و پر کردن شکم نیست. غذا خوردن یک سنت الهی است و باید در مورد آن دقت بسیاری شود؛ زیرا هنگام غذا خوردن و نشستن بر سر سفره، ما در واقع میهمان خداوندیم و از نعمت های بی کران او استفاده می کنیم و خداوند متعال مدت زمانی را که بر سر سفره نشسته ایم، جزء عمر ما محسوب نمی کند. سر پا ایستادن و غذا خوردن جز ناراحتی و بی حوصلگی چیز دیگری عاید انسان نمی کند و او مداوم در رنج و زحمت است. (2)

همین طور مراحل طبخ غذا باید به آرامی و با تأنی در مدت زمان هر چند طولانی تر پخته شود. در فرهنگ ایرانی «بار گذاشتن غذا» لغتی آشناست که اغلب شب تا صبح یا صبح تا غروب، غذا با یک شعلة ملایم در حال طبخ بوده است و همه می دانند چنین غذاهایی که بار گذاشته می شود به مراتب لذیذتر، خوش طعم تر، سالم تر و پرخاصیت تر هستند تا غذاهایی که به سرعت آماده می شوند. (3)

باقی مانده غذا

امام علی علیه السلام : کُلُّ مَا یَسْقُطُ مِنَ الْخِوَانِ فَإِنَّهُ شِفَاءٌ مِنْ کُلِّ دَاءٍ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ یَسْتَشْفِیَ بِهِ؛ «هر چه که از سفره می ریزد، شفای امراض است برای کسی که می خواهد با آن شفا پیدا کند». (3)

امام رضا علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمایند: مَا سَقَطَ مِنَ الْمَائِدَةِ مُهُورُ الْحُورِ الْعِینِ؛ «آنچه از سفره می ریزد، مهریه حورالعین است». (4)

شخصی می گوید: «نزد حضرت جواد علیه السلام غذا می خوردم چون فارغ شدم و سفره را برمی چیدند، پیشخدمت رفت تا آنچه در اطراف سفره است برگیرد، امام فرمود: اگر خوانی در صحرا گسترده بود هر چه در سفره باقی مانده بگذار و برای حیوانات صحرائی رها کن اگرچه ران گوسفندی باشد. و سفره ای که در خانه گسترده باشد هر چه از آن ریخته برگیر و دانه دانه از زمین برچین». (5)

رسول خدا صلی الله علیه و آله : مَنْ تَتَبَّعَ مَا یَقَعُ مِنْ مَائِدَتِهِ فَأَکَلَهُ ذَهَبَ عَنْهُ الْفَقْرُ وَعَنْ وُلْدِهِ وَوُلْدِ وُلْدِهِ إِلَی السَّابِع؛ «هر کس جست وجو کند آنچه از غذایش می ریزد و بخورد از وی فقر برود [و همچنین] از فرزند و نوه هایش تا هفت پشت». (6)

سکوت در سفره!

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند: أذِکْرَ اللَّهِ جَلَّ وَعَزَّ عَلَی الطَّعَامِ وَلَا تَلْفَظُوا (1) فِیهِ فَإِنَّهُ نِعْمَةٌ مِنْ نِعَمِ اللَّهِ وَرِزْقٌ مِنْ رِزْقِهِ یَجِبُ عَلَیْکُمْ شُکْرُهُ وَحَمْدُه؛ «بر سر غذا بسیار یاد خدا کنید و حرف نزنید که غذا یکی از نعمت ها و روزی های خداست و بر شما شکر و سپاسش لازم است». (2)

سماعةبن مهران گوید: من با امام صادق علیه السلام در یک سفره غذا می خوردیم، امام فرمود: ای سماعه خوردن و شکر نمودن، نه خوردن و خاموش بودن». (3)

از سنت های رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است که: «حضرت بین هر لقمه ای، خدا را حمد و ستایش می نمود». (4)

نیز رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی که قسمتی از لقمه اش را می خورد، می فرمود: اللَّهُمَ لَکَ الْحَمْدُ أَطْعَمْتَ وَسَقَیْتَ وَأَرْوَیْتَ فَلَکَ الْحَمْدُ غَیْرَ مَکْفُورٍ وَلَا مُوَدَّعٍ وَلَا مُسْتَغْنًی عَنْکَ؛ «خدایا! حمد و ستایش مخصوص توست که به ما غذا دادی و ما را سیراب فرمودی، پس حمد و ثنا مخصوص توست، بدون آنکه تو را ناسپاسی کنیم و یا دست از تو بکشیم یا آنکه از تو بی نیازی بجوییم». (5)

زراره از یاران خاص امام صادق علیه السلام می گوید: «أَکَلْتُ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام طَعَاماً فَمَا أُحْصِی کَمْ مَرَّةً قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَنِی أَشْتَهِیهِ». (6)

تعارف به غذا

تعارف در غذا خوردن بیش از سه مرتبه پافشاری و سماجت است. (1)

امام باقر علیه السلام : إِذَا قَالَ لَکَ أَخُوکَ کُلْ فَکُلْ وَلَا تُلْجِئْهُ إِلَی أَنْ یُقْسِمَ عَلَیْکَ فَإِنَّهُ إِنَّمَا یُرِیدُ کَرَامَتَکَ؛ «هرگاه برادرت به تو گفت: بخور، [حتماً] بخور، و او را مجبور نکن که قَسَمت بدهد؛ چرا که او [با تعارف کردنت به غذا] می خواهد به تو احترام بگذارد». (2)

راوی گوید: «هرگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله غذا می خورد، به فرد روبه روی خود لقمه تعارف می کرد». (3)

نان در سفره

امام علی علیه السلام می فرمایند: «نان را گرامی بدارید، که خداوند عزوجل آن را از برکات آسمان نازل فرمود و از برکاتِ زمین خارج کرده است. (1) سوال کردند: گرامی داشتن آن چیست؟ فرمودند: «این است که آن را زیر پا و دور نیندازید و با چاقو قطع نکنند». (2)

در برخی روایات گرامی داشتن نان را چنین بیان فرموده اند: إِذَا وُضِعَ لَا یُنْتَظَرُ بِهِ غَیْرُهُ؛ «هنگامی که نان را بر سر سفره گذاشتند منتظر غذای دیگر نباشید». (3)

امام صادق علیه السلام : «نان را گرامی دارید که برای به وجود آوردن آن، تمام موجودات زمین و آسمان به کار افتاده اند». (4)

رسول خدا صلی الله علیه و آله در دعایی درباره نان فرمود: اللَّهُمَ بَارِکْ لَنَا فِی الْخُبْزِ وَلَا تُفَرِّقْ بَیْنَنَا وَبَیْنَهُ فَلَوْ لَا الْخُبْزُ مَا صُمْنَا وَلَا صَلَّیْنَا وَلَا أَدَّیْنَا فَرَائِضَ رَبِّنَا عَزَّ وَجَلَّ؛ «خداوندا! در نان برای ما برکت قرار بده و بین ما و آن جدایی میفکن. اگر برای ما نان نباشد نمی توانیم نماز بخوانیم و روزه بگیرم و فرایض خداوند را انجام دهیم». (5)

خلال و مسواک

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمایند: تَخَلَّلُوا عَلَی أَثَرِ الطَّعَامِ فَإِنَّهُ صِحَّةٌ لِلنَّابِ وَالنَّوَاجِذِ وَیَجْلِبُ عَلَی الْعَبْدِ الرِّزْقَ. «در پی غذا خوردن، خلال کنید؛ چرا که مایة سلامت دندان های نیش و نواجذ (آسیا) است و برای انسان جلب روزی می کند». (1)

امام صادق علیه السلام : مَا أَدَرْتَ عَلَیْهِ لِسَانَکَ فَأَخْرَجْتَهُ فَابْلَعْهُ وَمَا أَخْرَجْتَهُ بِالْخِلَالِ فَارْمِ بِهِ؛ «آنچه زبانت را بر آن چرخاندی و از [لای دندان] بیرون کشیدی، فرو بده؛ ولی آنچه را با خلال بیرون کشیدی، بیرون افکن». (2)

امام حسین علیه السلام می فرمایند: همواره امیر مؤمنان علیه السلام به ما امر می کرد که پس از خلال کردن آب ننوشیم، مگر اینکه پیش از آن سه بار مضمضه کرده [و دهانمان را شسته] باشیم». (3)

رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد شیوه مسواک زدن می فرمایند: اسْتَاکُوا عَرْضاً وَ تَسْتَاکُوا طُولًا؛ «به عرض، مسواک بزنید و به سمت طولِ [دهان]، مسواک نزنید». (4)

نیز در هنگام نبودن مسواک می توان از انگشتان دست کمک گرفت؛ چرا که انگشت جای گزین مسواک است.

امام باقر علیه السلام : أَدْنَی السِّوَاکِ أَنْ تَدْلُکَ بِإِصْبَعِکَ؛ «کمترین مسواک آن است که با انگشت خویش، مالِش دهی».

آروغ زدن

رسول خدا صلی الله علیه و آله : إِذَا تَجَشَّأْتُمْ، فَلَا تَرْفَعُوا جُشَاءَکُمْ إلَی السَّمَاء؛ «هر زمان آروغ می زنید، صدایش را به آسمان بلند نکنید». (2)

در برخی احادیث چنین آمده است:

رسول خدا صلی الله علیه و آله : وَالْجَشَأُ نِعْمَةٌ مِنَ اللَّهِ جَلَّ وَعَزَّ فَإِذَا تَجَشَّأَ أَحَدُکُمْ فَلْیَحْمَدِ اللَّهَ؛ «آروغ نعمتی است از طرف خداوند، اگر کسی از شما آروغ زد حمد خدا را بر آن گوید. (3)(بگوید "الحمد لله").

در کتاب های توضیح المسائل مستحبات و مکروهاتی در زمینه خوردن و آشامیدن اشاره شده است، از جمله: (4)

مکروهات

خوردن غذای داغ؛

فوت کردن چیزی که می خورد یا می آشامد؛

بعد از گذاشتن نان در سفره منتظر چیز دیگر شدن؛

پاره کردن نان با کارد؛

گذاشتن نان در زیر ظرف غذا؛

پوست کردن میوه؛

دور انداختن میوه پیش از آنکه کاملاً آن را بخورد؛

پاک کردن گوشتی که به استخوان چسبیده به طوری که چیزی در آن نماند؛

در آشامیدن چند چیز مستحب است

آب را به طور مکیدن بیاشامد؛

در روز ایستاده آب بیاشامد؛

پیش از آشامیدن آب «بسم الله» و بعد از آن «الحمد لله» بگوید؛

به سه نفس آب بیاشامد؛

از روی میل آب بیاشامد؛

بعد از آشامیدن آب حضرت ابی عبدالله علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام ایشان را یاد کند و قاتلان آن حضرت را لعنت نماید.

امام صادق علیه السلام آب خواستند و برای آن حضرت آب آورند. پس از نوشیدن آب، غمی چهرة امام را فراگرفت و چشمانش غرق اشک شد. آن گاه به داوود رقّی فرمود «ای داوود! خدا لعنت کند قاتل حسین علیه السلام را، هیچ بنده ای نیست که آب بنوشد و حسین علیه السلام را یاد و قاتلش را لعنت کند، مگر آنکه خدا برایش صد هزار حسنه بنویسد و صد هزار گناه از گناهانش را نابود سازد و صد هزار درجه نصیبش فرماید و پاداش آزاد کردن هزار برده را به او بدهد و روز قیامت او را دل آرام محشور کند». (1)

نکته

زیاد آشامیدن آب و آشامیدن آن بعد از غذای چرب و در شب به حال ایستاده، مذموم است. و نیز آشامیدن آب با دست چپ و همچنین از جای شکسته کوزه و جایی که دستة آن است، مذموم است.

گویند روزی انوشیروان عادل به شکار رفته بود و از لشکر جدا مانده، به بلندی ای برآمد، سخت تشنه شده بود. روستایی دید، درِ خانه ای در آن روستا رفت و آب خواست. دخترکی بیرون آمد و او را دید، به خانه باز آمد و خاشاکی در آب انداخت و کاسه ای پُر کرد و بیاورد و به دست او داد. انوشیروان نگاه

دعای سفره

زمانی که سفره را پیش روی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می گشودند؛حضرت این دعا را می خواندند: سُبْحَانَکَ اللَّهُمَ مَا أَحْسَنَ مَا تَبْتَلِینَا سُبْحَانَکَ مَا أَکْثَرَ مَا تُعْطِینَا سُبْحَانَکَ مَا أَکْثَرَ مَا تُعَافِینَا اللَّهُمَّ أَوْسِعْ عَلَیْنَا وَعَلَی فُقَرَاءِ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ؛ «خدایا تو پاکی، چه نیکوست آنچه ما را به وسیله آن امتحان کردی. خدایا تو پاکی، چه زیاد است آنچه به ما عطا کردی و خدا تو پاکی و چه زیاد است آنچه عافیت به ما دادی، خدایا بر ما و بر تمام فقیران مومن و مسلمان گشایشی کن». (4)

امیر مؤمنان علیه السلام می فرمایند: هرگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله آب می آشامید، می فرمود:

سفرة ایرانی

ایرانیان به هر مناسبتی سفره ای می گسترند؛ سفرة طعام، سفرة افطار یا سحر، سفرة نذری، سفرة عقد و... .

سفره مظهر و تجلی گاه رزق و روزی یک خانه است، پدر خانواده با کسب حلال، روزیِ با برکت را به خانه آورده و بر سر سفرة خانواده قرار می دهد. (2)

سفرة ایرانی در محتویاتش خلاصه نمی شود، سفرة ایرانی در سرزنده ترین و با صفاترین جای خانه و در میان فرش ایرانی که القا کنندة باغ و دشت و طبیعت است، گسترده می شود و چنین نیست که جای به خصوص و مجزا از فضای زنده و مهم خانه داشته باشد. سفرة ایرنی صدر و ذیل دارد. بالا نشستن نشانة احترام و پست نشستن دال بر تواضع است. سفره در فرهنگ ایرنی ارج بسیار دارد؛ چنان که احترام به سفره اقتضا می کند که مورد بی اعتنایی قرار نگیرد. بنابراین، باید به موقع برچیده شود. بزرگِ سفره یا میزبان، آخرین نفری بود که دست از طعام می کشید و به دنبال انصراف او از طعام، سفره نیز برچیده

شعر های سفره

الهی به این سفره برکت بده به این مائده شکر نعمت بده

همه شاد گردیم در این زندگی به بانی این سفره رحمت بده

به آشپز و میزبان و هم میهمان تن سالم و شان و شوکت بده

نصیب همه دوستان علی علیه السلام زحق سفرة خیر قسمت بده

الهی به روز جزا بَهر ما طعام بهشتی ز جنت بده (3)

شعری دیگر

الهی که این سفره معمور (4) باد دمادم پر از نعمت و نور باد

بلائی که باشد در آفاق و دهر از این سفره و صاحبش دور باد (5)

الهی که این سفره معمور باد همیشه پر از نعمت نور باد

زبان بداندیش و چشم حسود از این سفره و صاحبش دور باد (6)

الهی که این سفره معمور باد همیشه پر از نعمت و نور باد

گزند زمانه و آفات دهر از این سفره و اهل آن دور باد (7)

نموداری از آدب مهمان و میزبان

- اموری که شایسته است میزبان انجام دهد

گرامی داشتن مهمان

خوش رویی و ابراز محبت

مقدم داشتن مهمان

خدمت به مهمان

در اختیار نهادن آنچه مهمان نیاز دارد

پذیرایی کردن با بهترین چیزی که دارد

نیکو پذیرایی کردن

فرمان بری

کوشیدن در پذیرایی از مهمان دعوت شده

زودتر شروع کردن غذا و دیرتر دست کشیدن از آن

صرف غذا با مهمان

تعارف کردن مهمان به خوردن

بدرقه کردن مهمان تا درِ خانه

- اموری که شایسته است مهمان انجام دهد

پذیرش دعوت مؤمن

رعایت اولولیت ها در پذیرش دعوت به مهمانی

کُندی ورزیدن در پذیرفتن مهمانی غفلت زا

مقدم داشتن دعوتی که یادآور آخرت است

شرط کردنِ پرهیز از تکلف و تشریفات

اجازه گرفتن برای ورود به خانه میزبان

سلام کردن هنگام ورود به خانه

نشستن در جایی که میزبان پیشنهاد می کند

احترام پذیری

گشودن روزه مستحبی

خوب خوردن

اقتدا به صاحب خانه در نماز

دعا کردن برای میزبان

ترک کردن مهمانی پس از صرف غذا

پاسداری از کرامت خود با رعایت مدت اقامت

- اموری که شایسته است میزبان آنها را ترک کند

خودنمایی و شهرت طلبی

ناقابل شمردن امکانات پذیرایی

تشریفات مشقّت بار

تعارف دروغین

به کار گرفتن مهمان

روزه گرفتن، بدون اجازه مهمان

کمک کردن در رفتن مهمان

- اموری که شایسته است مهمان آنها را ترک کند

شرکت کردنِ بدون دعوت در مهمانی دیگران

حضور در مهمانی ویژه ثروتمندان

حضور در مهمانی برپاشده با انگیزه همچشمی

پذیرش مهمانی اهل ساز و آواز

پذیرش مهمانی مشرک، منافق و فاسق

واداشتن میزبان به تکلف و تشریفات

دیگری را همراه خود به مهمانی بردن

روزه مستحبی گرفتن، مگر با اجازه میزبان

ناچیز شمردن امکانات میزبان

پرس و جو درباره حلال بودن غذا

کتاب نامه

*قرآن مجید.

اسدالهی، طاهره، جایگاه مهمانی و آداب آن در آیات و روایات، دانشگاه تربیت شهید رجائی، پایان نامة ارشد، تهران، 1396.

امیرحسینی، خسرو، آداب معاشرت برای همه، ،جهان دانش، تهران، 1390.

آخوندی، مصطفی، غذا و تغذیه در آموز های دینی و یافته های علمی، زمزم هدایت، قم، 1388.

بابایی، جلیل، آیاتی در خصوص غذا و درمان، نیکان کتاب، زنجان، 1390.

برزو، مهدی، طب سنتی اسلامی، ابتکار دانش، قم، 1395.

البیاتی، جعفر، آداب مهمانی، ترجمة محمد تقدمی صابری، بنیاد پژوهش های اسلامی، مشهد، 1389.

بیوس، سودابه، نسل سالم، چوگان، تهران، 1394.

حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، ج 16و 17، احیاء الثراث العربی، بیروت، بی تا.

حسن زاده، علیرضا، غذا در آیینه فرهنگ، انتشارات پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، 1396.